Katukina/Noke Koi-stam
De groep die tot de taalfamilie “Pano” behoort, staat bekend onder de naam Katukina, een familie die ze delen met andere etnische groepen zoals de Huni Kuin of de Yawanawás. Ze noemen zichzelf liever Noke Koi, wat we zouden kunnen vertalen als ‘Echte Mensen’. Dankzij de acties van jonge inheemse leiders van deze stam wordt deze naam steeds populairder en geconsolideerd.
‘Katukina’ (of Catuquinha, Katokina, Katukena en Katukino) is de term die werd aangenomen door de eerste kolonisten die in het Amazone-oerwoud arriveerden om onderscheid te maken tussen de meer onderdanige inheemse bevolking en de meer rebelse ‘kaxinawá’. Dit feit veroorzaakt verwarring bij de naamgeving van verschillende Amazonestammen.
Om deze reden is ‘Katukina’ een term die ook wordt toegeschreven aan vijf andere groepen die, hoewel ze in nabijgelegen gebieden wonen, taalkundig en cultureel verschillend zijn.
De Noke Koi (of Noke Kuin) leven in het Jutaí-riviergebied, in de staat Amazonas, in Brazilië. Binnen de stam worden zes verschillende clans erkend: Varinawa (mensen van de zon), Kamanawa (mensen van de Jaguar), Satanawa (mensen van de otter), Waninawa (mensen van de chontaduro), Nainawa (mensen van de lucht), Numanawa (mensen van de duif).
Sommige van deze nominaties worden ook gebruikt door leden van de Marubo-stam, die in een nabijgelegen gebied van het Amazone-regenwoud leeft.
Taal en aardrijkskunde
Portugees wordt uitsluitend gebruikt om met buitenlanders om te gaan, hoewel slechts de helft van de bevolking het spreekt en er een hoog analfabetisme bestaat.
De Katukina-taal behoort tot de Pano-taalfamilie. Een van de belangrijkste kenmerken is nasalisatie. De meeste woorden zijn disyllabisch en nieuwe woorden kunnen worden gevormd door twee woorden te combineren of achtervoegsels in te voegen. Persoonlijke voornaamwoorden maken geen onderscheid tussen geslachten. Alle Noke Koi spreken hun eigen taal om met elkaar te communiceren.
De Katukina wonen op twee gebieden die begin jaren tachtig door de Braziliaanse regering werden aangewezen als ‘inheemse gebieden’.
Het eerste ‘inheemse gebied’ ligt in de staat Akko, vlakbij de rivier de Gregório, in de gemeente Tarauacá, en is een gebied waar ook de Yawanawá-stam woont, met wie ze door de geschiedenis heen veel confrontaties hebben gehad. Dit land beslaat ongeveer 187 duizend hectare en daarin vinden we twee Katukina-dorpen, één aan de oevers van de rivier de Gregório en een andere aan de oever van de rivier de Tauari.
Het tweede ‘inheemse gebied’ is het land van de Campinas-rivier, van ongeveer 33.000 hectare, op de grens van de staten Acre en Amazonas in Brazilië en tussen de gemeenten Tarauacá en Ipixuna. Cruzeiro do Sul is het stedelijke centrum dat het dichtst bij de dorpen op dit land ligt, ongeveer 50 km van het dichtstbijzijnde dorp. Er zijn vijf dorpen in dit gebied: Campinas, Varinawa, Samaúma, Masheya en Bananeira.
Begin 2000 vorderden de bestratingswerkzaamheden van de BR-364-route (Río Branco-Cruzeiro do Sul) naar het inheemse land van de Campinas-rivier, waardoor de ecologische en economische omstandigheden werden gewijzigd. Om deze reden zijn wilddieren momenteel schaars en hebben de Noke Kuin hun dieet en cultuur moeten aanpassen, omdat ze gedwongen werden geïndustrialiseerde producten te kopen.
Ze hebben ook de doortocht van mensen van buiten hun gemeenschap door hun land moeten accepteren, wat hun tradities in gevaar brengt en een subtiele manier is om het grondgebied ‘binnen te vallen’ dat veertig jaar geleden wettelijk werd erkend.
Sociale en economische structuur
Volgens FUNAI (National Indian Foundation) wijst het erop dat de Katukina de afgelopen dertig jaar een demografische groei van 300% hebben doorgemaakt. In 1977 telde deze stam nog geen 200 mensen (100 inwoners in het Gregório River Village en 77 in het Campinas River Village). Tien jaar later, in 2008, telde de Noke Koi een populatie van bijna 600 mensen.
In elk van hun twee beschermde gebieden of ‘inheemse landen’ zijn de Katukina georganiseerd in kleine dorpen van maximaal 100 inwoners, waartussen regelmatig inwoners bewegen, afhankelijk van de politieke, economische en sociale situatie. Na de bestrating van de BR-364-route begin 2000 nam de verplaatsing van mensen van het ene dorp naar het andere toe.
Binnen de dorpen worden de Noke Koi gegroepeerd in gezinseenheden in huizen, meestal maloca’s; open constructies met meerdere kamers, gemaakt met lokale materialen.
Deze gezinseenheden bestaan uit een ouder echtpaar, hun ongehuwde zonen en dochters, hun getrouwde zonen met hun vrouwen, en hun kinderen. Dit betekent dat vrouwen, als ze trouwen, in het ouderlijk huis van hun man gaan wonen. (Vroeger verhuisde het pasgetrouwde stel naar het ouderlijk huis van de vrouw.)
Deze familie-eenheden functioneren als een verenigde groep bij het uitvoeren van dagelijkse activiteiten die nodig zijn voor de hele gemeenschap. Een familie-eenheid kan tussen de twee en zeven maloca’s hebben, die verspreid langs de kust liggen op een afstand van vijf tot vijftien minuten lopen ertussen.
