Yawanawá-uitdagingen
Huidige problemen, prestaties en strijd om hun territoria te verdedigen
De problemen waarmee de Yawanawá-gemeenschappen de afgelopen decennia te maken kregen, hielden verband met mijnwerkers, houthakkers en missionarissen.
Van deze drie groepen zijn de Yawanawá door de geschiedenis heen op een gewelddadige en destructieve manier door missionarissen behandeld. De missionarissen vielen de inheemse gebieden binnen en verwoestten deze, naar verluidt, om humanitair werk te verrichten. Zijn doel was om de inheemse bevolking tot het christendom te bekeren, zodat hij hen kon uitbuiten.
Er waren missionarissen verbonden aan het Paranacre-bedrijf, dat de Yawanawá tot slaaf maakte. Het bedrijf kocht land naast het Indigenous Territory om rubber te winnen en het land te exploiteren voor veeteelt.
In de jaren 80 slaagde de spirituele en politieke leider van de Yawanawá, Bira, er uiteindelijk in hen van hun land te verdrijven. Bira was een bondgenoot in de strijd van de bekende Chico Méndez, de activist uit het Amazonegebied die door veeboeren werd vermoord en die een wereldwijd symbool werd voor de verdediging van het Amazonegebied.
Hij was ook een bondgenoot in de strijd van Marina Silva, de huidige minister van Milieu van Brazilië. In de jaren 1980 richtte hij samen met andere leiders uit het Amazonegebied de Alliantie van de Volkeren van het Bos op, die de rubbertappers eindelijk aanpakte.
Vier decennia geleden begon Bira een opstand in zijn thuisland: op 18-jarige leeftijd organiseerde hij zijn gemeenschap om de evangelische missionarissen die hen onder zijn controle hadden, te verdrijven; Het was hun verboden hun taal te spreken of hun tradities te beoefenen. Bovendien lieten ze zich door rubbertappers als slaven uitbuiten.
Voor de exploitatie van inheemse rubber –Hevea brasiliensis– was het noodzakelijk om in de jungle te leven. Voedsel, gereedschap, wapens en medicijnen kwamen uit de barracão, een winkel vlak bij de winningsgebieden, waar ze op krediet werden gekocht. Of de regateros, boten die producten verkochten tussen de nieuwe bevolkingsgroepen op de oevers van de rivieren.
De confrontaties tussen Peruanen, Brazilianen en inheemse volkeren vonden voortdurend plaats en wisselden af tussen bondgenootschappen en oorlog. Etnische groepen werden opzettelijk gedecimeerd omdat men ervan uitging dat ze agressief waren. Aan de andere kant ontstonden er ook allianties tussen de inheemse bevolking en de bazen. In ruil voor gereedschap, wapens en voedsel gingen zij op jacht en lieten zij hen de paden naar de rubberbomen in de jungle zien.
Het geweld van de missionarissen in het gebied leidde tot een culturele etnocide. De evangelisten verboden de stammen om hun taal te spreken, hun muziek te spelen en te zingen, hun kleding en lichaamspigmenten te gebruiken en dwongen hen om als slaven op rubberplantages te werken. Dankzij Bira’s strijd kwamen er eindelijk vrijheid en autonomie.
Met de komst van de extreemrechtse Jair Bolsonaro aan de Braziliaanse regering in 2019 werden de inheemse volkeren van het Amazonegebied echter opnieuw bedreigd door dezelfde groepen die hen van oudsher proberen uit te roeien: illegale mijnbouw en visserij, houtkap, landbezetting, uitbreiding van de landbouwgrenzen en missionarissen. Bolsonaro’s beleid gaf niet alleen groen licht voor de opmars van houtkap in het gebied en de uitbreiding van veeteeltgebieden, maar hij deelde ook de racistische visie van de missionarissen op de inheemse bevolking van het Amazonegebied en stelde evangelische leiders aan om de gebieden te besturen.
Bolsonaro zou ook de moorden op milieuactivisten en journalisten die naar het gebied reisden om verslag te doen van wat er wereldwijd gebeurde, hebben verdoezeld (sommigen beschuldigen hem er zelfs van ze te hebben gepland). In juni 2022 werden de Britse journalist Dom Philips, die voor The Guardian en The Washington Post schreef, en de inheemse activist Bruno Araujo vermoord toen ze het Heilige Dorp probeerden te bereiken, waar de Yawanawá-leider Bira woont en met wie ze een interview hadden afgesproken. Ze documenteerden het werk dat de inheemse bevolking deed om het gebied te beschermen tegen de invasie van de maffia en de drugshandel.
De Peruaanse verslaggever en auteur Joseph Zárate zei: “Ons ogenschijnlijk moderne, beschaafde leven is eigenlijk als een tapijt dat de barbaarsheid verbergt die plaatsvindt op de plekken waar natuurlijke hulpbronnen worden gewonnen.” Als we naar deze plekken reizen, legt Joseph uit, kunnen we getuige zijn van “de verwoesting van het bos, de dood van rivieren en de uitroeiing van inheemse bevolkingsgroepen.”
Marta Peirano, een schrijver en journalist die gespecialiseerd is in het snijvlak tussen technologie en macht, zegt: “Wat mij interesseert aan de jungle of plekken ver van de stad zijn de alternatieve manieren om met veelvoorkomende problemen om te gaan, denkend dat de klimaatcrisis, het gebrek aan water, toegang tot energie, transport, landbouw, toegang tot voedsel, veelvoorkomende problemen zijn”, legt ze uit. In de jungle en in sommige delen van het platteland zijn er ‘verschillende oplossingen voor hetzelfde, omdat het lokale oplossingen zijn.
Vaak oude oplossingen, op de een of andere manier aangepast aan de hedendaagse tijd, en vooral gedistribueerde oplossingen. Dat wil zeggen dat het geen monolithische oplossingen zijn, maar besmet zijn met het idee van het gemeenschappelijke en ingebed zijn in de traditie van gemeenschappelijke praktijken.”
Leren leven met het land, zegt Marta, samenleven met het lokale, meegaan met de ruimte waartoe je behoort, is een praktijk ‘die het tegenovergestelde is van wat we in de stad hebben.’ De stad is de triomf van de technologie over de natuur: het is een geëlektrificeerd asfalt-eiland met gecentraliseerde diensten die volledig afhankelijk zijn van door de mens veroorzaakte processen. Het water dat we drinken wordt behandeld met chloor, het land wordt behandeld met cement, de huizen zijn gemaakt van beton en ijzer.”
De strijd van deze mensen in het Amazonegebied is wereldwijd zo bekend geworden dat zelfs beroemde mensen naar hun gebieden zijn gekomen met de intentie om hun cultuur te behouden. En daar hoort ook de zorg voor het Amazone-regenwoud bij.
Acteur Joaquin Phoenix bezocht bijvoorbeeld begin 2020 het Yawanawá-gebied om een documentaire te maken. Dit jaar, 2024, was Leonardo Di Caprio samen met leider Bira aanwezig bij een evenement. De acteur neemt deel aan een digitaal kunstproject met de Yawanawá, die, zoals we zien, netwerken over de hele wereld hebben geweven. Ze werken ook samen met een aantal cosmeticabedrijven door hen natuurlijke pigmenten te leveren waarmee zij hun lichaam verven.
De film Avatar is gebaseerd op deze stam uit het Amazonegebied. Dit alles doet zowel goed als slecht voor de continuïteit van de stam, die zichzelf plotseling vertegenwoordigd ziet op de grote schermen van bioscopen over de hele wereld, reizend over de grote tapijten van Hollywood.
We kunnen wel zeggen dat het contrast tussen hun traditionele leven in de jungle en hun glamoureuze reizen in sommige gevallen extreem is. De jongeren willen graag de wereld rondreizen en spelletjes met geld en alcohol spelen. De ouderen werden wereldwijd bekend door het geven van lezingen en rituelen. Nu willen ze terugkeren naar hun geboortedorpen in het Amazonegebied en het geld dat ze daar hebben verdiend, investeren in het behoud van hun stam en cultuur.
Momenteel is er een zeer machtige vrouw, Putany, de vrouw van Bira, die de eerste sjamaan is in een nieuwe sage van vrouwelijke genezers. Zij was al vele jaren verdwenen, de jaren waarin de Yawanawá onder de heerschappij van de evangelisten leefden.
Ze overleefde de beproeving van een heel jaar alleen leven in de jungle. Daarna keerde hij terug naar het dorp en vertelde de stam over alle visioenen die hij in die tijd had gehad. Dit hielp de vrouwen hun kracht en zelfvertrouwen binnen de stam terug te geven. Vrouwen begonnen weer te zingen en namen weer deel aan de rituelen. Ze heeft veel werk verricht voor vrouwen en hen de kracht gegeven om deel te nemen aan initiatieven.
Kortom, de Yawanawá-stam is een voorbeeld van de verdediging van het grondgebied en van de voorouderlijke Amazonecultuur. Ze zijn een icoon dat laat zien hoe inheemse gemeenschappen zichzelf kunnen beschermen, goed kunnen leven en de blanke man kunnen helpen bij zijn spirituele ontwaking en verbinding met de natuur voor toekomstige generaties.
Veel Yawanawá maken gebruik van sociale media zoals Twitter en Facebook om aanwezig te zijn in de wereldwijde gemeenschap. Ook leggen ze contact met buitenlandse bondgenoten om onderzoeks- en productieprojecten op te zetten.
“Het moeilijkste is om de balans te bewaren tussen traditie en het nieuwe, omdat traditie gebaseerd is op onderwijs en respect voor het leven met de natuur, en op het behoud van de fysieke en culturele integriteit van een volk. Tegelijkertijd wordt wat we buiten onszelf zoeken vaak niet gezien als een manier om de gemeenschap te steunen, maar juist om deze te vernietigen.
Bijvoorbeeld geld. Wij zijn niet gewend om met geld om te gaan, dus geld kan een instrument zijn om te ondersteunen, te veranderen en dingen op te bouwen, maar het kan ook de vernietiging van een inheems volk betekenen.” Zegt Tashka, leider van een Yawanawá-dorp.
“Wat betreft klimaatverandering, zeggen onze sjamanen dat er iets mis is in de wereld.” – Zegt een jonge Yawanawá in Londen in een TED-talk – “Het punt is dat mensen het begrip van de balans tussen geven en ontvangen zijn kwijtgeraakt. Ze willen alleen maar meer en meer, en onbeperkt ontvangen. Het lijkt alsof de wereld de controle kwijt is. Wat mensen nodig hebben is meer liefde en begrip voor elkaar. Deze balans levert directe voordelen op voor de natuur.
In de westerse wereld is er geen echt besef van het gemeenschappelijke, van het publieke als iets dat noodzakelijk is.” Hij voegt daaraan toe: “Veel inheemse volkeren verliezen hun land aan monocultuurplantages van suiker en soja en worden verdreven, veroordeeld tot een leven in armoede, zonder huisvesting, zonder voedsel. Ze zijn hun land kwijt en daarmee alles, hun leven, hun cultuur.” “Voor ons is het bos, de jungle, het leven. Zonder jungle is er geen leven. Maar zo zou het voor alle mensen moeten zijn, als we ons er maar iets bewuster van zouden zijn.”
